Unorthodox – Lessen Levensbeschouwing

De Netflix serie Unorthodox biedt een uniek kijkje in het traditionele leven van de Satmar, een joods orthodoxe stroming uit Hongarije. Hoewel de serie geromantiseerd is, hebben de makers getracht de rituelen en gebruiken zo waarheidsgetrouw mogelijk weer te geven. In de ‘making of’ van de serie zie je dan ook hoe de sjtreimels (bondhoed voor feestelijke gelegenheden) op maat zijn gemaakt voor alle figuranten en met zorg en aandacht gekamd worden voor de grote bruiloft scene. De tradities en rituelen worden niet uitgelegd, maar vormen de context waarin het verhaal zich afspeelt. Maar als je meer van het jodendom weet, herken je veel gebruiken. Zo wordt telkens wanneer men een huis binnentreed de mezoeza aangeraakt, er wordt in het Jiddisch gesproken, de hoofdrolspeelster gaat naar de Mikwe voor haar huwelijk en het huwelijk zelf zit ook vol van tradities, symbolen en gebruiken. Een interessante serie dus om te gebruiken in de les.

Verhaal

De serie is gebaseerd op het leven van de Joodse Deborah Feldman, die opgroeide in een ultra-orthodoxe gemeenschap in New York. Ze schreef in 2012 het boek Unorthodox: The Scandalous Rejection of My Hasidic Roots, over haar vlucht uit de chassidische gemeenschap. Feldman was betrokken

bij het maken van de serie en in de ‘making of’ van de serie vertelt ze over het belang van het verhaal, het belang om jezelf te kunnen herkennen in een (Netflix) serie.

In de serie volgen we Etsy, die uitgehuwelijkt wordt en na haar huwelijk besluit uit de gemeenschap te ontsnappen en naar Berlijn te gaan. Hier doet ze symbolisch haar pruik af en stapt ze een nieuw leven in.

Kritiek

Op de serie is ook veel kritiek gekomen, en die is vooral gericht op ‘hoe eendimensionaal de joods-orthodoxe gemeenschap wordt afgeschilderd’ (Belgers, 2020). Frieda Vizel (35), zelf uit de chassidische gemeenschap gestapt, stelt het volgende in de Volkskrant ‘De serie kijkt met een typische buitenstaandersblik naar deze gemeenschap’ (Driel, 2020).

Het is dus belangrijk om de serie niet zonder kritiek te laten zien, maar om nuances aan te brengen als je het gebruikt in de les. ‘Het frustreert me enorm hoe zwart-wit de chassidische Joden altijd worden afgeschilderd. Het herinnert me eraan hoe ik zelf ben opgevoed, hoe er in onze gemeenschap over gojem (niet-Joden) werd gepraat: die waren allemaal fout. Nu ben ik uit die gemeenschap uitgetreden en maak ik omgekeerd hetzelfde mee.’ Aldus Vizel in de Volkskrant (Driel, 2020).

Op de website van NieuwWij is een mooi interview verschenen met Amsterdamse rabbijn Yanki Jacobs over de Netflix-hit Unorthodox. Hierin wordt een genuanceerd beeld geschetst van de Satmar gemeente en orthodoxie in het algemeen.

Vrouw en seksualiteit

In de serie zien we dat de vrouwen enkel voorbestemd zijn om moeder te worden en lijkt seks alleen dit als doel te hebben. Het vrouwenlichaam was een bron van schaamte, beschrijft Feldman in haar boek. In een interview zegt Feldman het als volgt: ‘Maar het was nooit goed genoeg, dus elke keer als er iets ergs gebeurde, werden de regels strenger. Ik herinner me een preek na de aanslag op een Joods centrum in Argentinië in 1994. De rabbi stroopte toen een toch al ondoorzichtige en dikke meisjeskous om zijn arm en zei: ‘Weten jullie waarom deze dingen gebeuren? Omdat de kousen niet dik genoeg zijn en je de benen van de meisjes kunt zien! Daarom is God zo boos!’ Het lag altijd aan het vrouwenlichaam: dan waren de rokken niet lang genoeg, dan moesten de getrouwde vrouwen opeens hun dure pruiken wegdoen omdat het echte haar ervan uit afgodisch India bleek te komen.’ (Laurense, 2018)

Maar hoe zit het eigenlijk met seksualiteit in het jodendom? ‘Het jodendom heeft traditioneel echter juist een hele mooie relatie met seks. De vrouw mag, binnen redelijkheid, altijd weigeren en de man heeft de verplichting om de vrouw plezier te geven. Anders mag een get (scheidingspapieren) worden aangevraagd.’ (Hilst, 2020) Ook in het boek van de nederlands liberale Benima ‘Joodser dan dit krijgt u het niet’ is een hoofdstuk gewijd aan seks binnen het jodendom waar ze de rechten van de vrouw op seksueel gebied beschrijft (Benima, 2015)

Lesideeen

Unorthodox is op veel verschillende manieren in te zetten in de les. Een aantal ideeen:

1) Les over rituelen binnen het Jodendom. De beelden van de bruiloft, d

e pesach maaltijd, de Mikwe (er zit naakt in dus wellicht minder geschikt) zijn leuk om

te gebruiken als gespreksstarters. Ook fragmenten

uit the making of, waarin wordt uitgelegd hoe men getracht heeft dit zo waarheidsgetrouw mogelijk neer te zetten zijn hiervoor interessant.

2) Les over gesloten gemeenschappen en de rol van de vrouw. Je kan het originele verhaal van Deborah Feldman gebruiken en aanvullen met beelden uit de serie. “Van boeddhisten uit de Filipijnen tot Russische feministen: onderdrukte vrouwen van overal ter wereld lieten me weten dat mijn verhaal ook het húnne is. Het gevoel dat ik juist veel gemeen had met andere mensen, was een goede remedie tegen de eenzaamheid”, zei ze in de Volkskrant.

“Het gaat in de basis over een vrouw die zoekt naar een identiteit, een eigen stem en een gemeenschap waar ze zich wél thuis voelt”, vertelt de maakster van de serie. “Ik ben ook joods, maar ik ben seculier opgevoed. Toch heb ik vroeger veel seksisme ervaren, nota bene in de liberale kunstwereld. Dus ik denk dat vrouwen uit allerlei hoeken hoop kunnen putten uit dit verhaal.” (Ali, 2020)

3) Joden na de Tweede Wereldoorlog. De Satmar gaan gebukt onder een zwaar trauma van de Tweede Wereldoorlog. In hun idee is dat de Sjoa een straf van god was en ze hebben nu als doel om de omgekomen joden te compenseren door zelf zoveel mogelijk kinderen te krijgen. Je kan in de les verschillende reacties laten zien van joodse groepen na de Tweede Wereldoorlog (bv zionisme, liberaal, satmar).

4) Stromingen binnen het jodendom. De Satmar is naar schatting de grootste chassidische stroming ter wereld. Je kan leerlingen onderzoek laten doen naar de specifieke Satmar groepering, of naar het chassidisme in het algemeen. Ook kan je ze verschillende stromingen laten vergelijken. Interessant is dat de Satmar antizionistisch zijn.

5) Kritisch leren kijken naar series/films. Je kan in de les kijken hoe een serie als Unorthodox mogelijk meewerkt aan een stereotype beeld. Je laat fragmenten zien uit de serie en laat vervolgens leerlingen verschillende reacties lezen op de serie en hierover in discussie gaan. Draagt dit bij aan het begrijpen van het ultra-orthodoxe jodendom, of juist aan de vooroordelen tegen het jodendom? Je kan de bronnen in de bronnenlijst hieronder gebruiken.

Bronnen

Ali, H. (2017) ‘Deborah Feldman schreef een bestseller over haar jeugd en werd erom verketterd’, Volkskrant, 17 mei.

Ali, H. (2020) ‘Unorthodox: een universele boodschap over identiteit’, Trouw, 27 april

Belgers, J. (2020) ‘De wereld van ‘Unorthodox’ is pijnlijk beklemmend, de serie zelf vrij orthodox’, Trouw, 9 mei

Benima, T. (2015) Joodser dan dit krijgt u het niet, Prometheus Bert Bakker

Driel van, A (2020) ‘Blik van buiten, Interview Frieda Vizel’, Volkskrant, 30 April

Hilst van, A. (2020) ‘(On)orthodoxe bedgeheimen. Wat is normaal binnen het jodendom?’ NieuwWij.nl https://www.nieuwwij.nl/media/onorthodoxe-bedgeheimen/

Laurense, M. (2018) Deborah Feldman: ‘Het lag altijd aan het vrouwenlichaam’, Trouw, 22 september.

Ruyck de, C. (2020) ‘Aan de haard en zoveel mogelijk kinderen baren: het echte verhaal achter de Netflix-hype ‘Unorthodox’, HLN, 25 april